Byggðasaga Skagafjarðar er eitt viðamesta og metnaðarfyllsta verkefni í bókaútgáfu sem unnið er að á Íslandi um þessar mundir. Í texta og myndmáli er fjallað um hverja einustu bújörð í Skagafirði sem í ábúð hefur verið einhvern tíma á bilinu frá 1780 til dagsins í dag en þær munu nálægt 660 talsins. Auk þess er veruleg umfjöllun um hvert sveitarfélag. Verkið er áætlað um 4500 blaðsíður í stóru broti en ljósmyndir og kort má áætla 5000-6000 samtals. Útgáfan hófst með fyrsta bindi árið 1999 og í nóvember 2017 kom út áttunda bindið, en ritsafnið verður samtals 10 bindi og standa vonir til að því ljúki haustið 2021. Verkið deilist niður eftir hinum gömlu sveitarfélögum Skagafjarðar, eftir atvikum eitt til tvö sveitarfélög í hverju bindi.
Gefin er lýsing á hverri einstakri bújörð, getið bygginga og birt tafla yfir fólk og áhöfn á tímabilinu 1703 til útgáfuárs hverrar bókar. Þá er yfirlit um eignarhald og talsverð söguleg umfjöllun, allt frá því jörðin kemur fyrst við heimildir. Lýst er öllum formbýlum og seljum sem tengjast einstökum jörðum og gefið upp GPS-stöðuhnit þeirra. Ábúendatal fylgir hverri jörð frá 1781 til útgáfuárs hverrar bókar. Drjúgur hluti verksins er áhugavert innskotsefni sem tengist jörðunum: þjóðsögur, vísur eða frásagnir af fólki og atburðum. Rík áhersla er lögð á myndefni og meginhluti þess prentaður í litum, litmynd af hverri jörð eins og hún lítur út um þessar mundir, myndir af núverandi ábúendum, auk nýrra mynda og gamalla er sýna atvinnuhætti, örnefni eða gamlar byggingar svo sem gömlu bæina. Í lokabindi verksins eiga að koma ítarlegar skrár manna- og staðanafna og væntanlega atriðisorðaskrár sem verða lyklar að verkinu.
Byggðasaga Skagafjarðar er yfirgripsmikið verk um allar bújarðir í Skagafirði og einstætt uppflettirit sem ekki á neinn sinn líka á Íslandi. Ritstjóri og aðalhöfundur Byggðasögu Skagafjarðar hefur frá upphafi verið Hjalti Pálsson.
Á árunum 1949-1958 gaf Sögufélag Skagfirðinga út Jarða- og búendatal í Skagafirði 1781-1958 í fjórum heftum og var það brautryðjendaverk, fyrsta samfellda ábúendatal heillar sýslu frá árinu 1781. Segja má að Byggðasaga Skagafjarðar hafi verið rökrétt framhald af því þar sem saga jarðanna er rakin, einskonar æviskrár jarðanna. Hugmynd að ritun sögu byggðar í Skagafirði má rekja til ársins 1994 að tillaga þess efnis var flutt í Héraðsráði Skagfirðinga. Stofnsamningur var undirritaður þann 9. janúar árið 1995 og stóðu að honum Héraðsnefnd Skagfirðinga með 50% kostnaðarhlutdeild, Kaupfélag Skagfirðinga 25%, Búnaðarsamband Skagfirðinga 12,5% og Sögufélag Skagfirðinga 12,5%. Vinna við Byggðasöguna hófst í árslok 1995. Áætluð verklok eru 2021 með útkomu 10. bindis.
Glæsileg byggðasaga
Stjörnur: 5
Byggðasaga Skagafjarðar VI. bindi. Hólahreppur.
Ritstjóri og aðalhöfundur Hjalti Pálsson frá Hofi.
Sögufélag Skagfirðinga, Sauðárkróki 2011.
384 bls., myndir, kort, töflur
Þetta sjötta bindi Byggðasögu Skagafjarðar er með sama sniði og hin fyrri fimm. Það nær yfir Hólahrepp, en til hans teljast tveir dalir austan vatna, Hjaltadalur og Kolbeinsdalur. Bókin hefst á almennri lýsingu hreppsins, en því næst eru taldir trúnaðarmenn sveitarfélagsins á 18., 19. og 20. öld. Í sama kafla eru birt búendatöl frá nokkrum árum á 18. öld. Þar á eftir kemur kafli sem ber yfirskriftina „Jarðalýsingar og ábúendatöl“ og er langstærsti hluti bókarinnar. Þar er sagt frá öllum jörðum í hreppnum, eyðijörðum jafnt sem byggðum bólum og taldir ábúendur frá árinu 1782 fram á þennan dag. Höfundar leggja sig fram um að lýsa einkennum og búsháttum á hverri jörð, saga jarðanna er rakin í stuttu máli, greint frá fornbýlum og seljum og þau staðsett með GPS-tæki.
Saga jarðanna er hvergi rakin til neinnar hlítar, enda myndi það efni fylla mörg bindi. Sérhver jörð fær þó sitt söguágrip, sem víða er kryddað með innskots- eða rammagreinum. Í þeim segir frá sögufrægum og minnistæðum atburðum, eftirminnilegum einstaklingum, náttúruhamförum og ýmsu fleiru. Oft er gripið til þjóðsagna og vísna og gæðir sú aðferð textann lífi. Þættirnir um einstakar jarðir eru mislangir og sá langlengsti um biskupssetrið Hóla í Hjaltadal, sem vænta má. Saga biskupsstólsins er þó ekki rakin nema örstuttu máli og mörgum skemmtilegum innskotsgreinum, en meiri áhersla lögð á að segja frá Hólum nútímans og hlutverki staðarins á síðari tímum. Er það í samræmi við umfjöllun um aðrar jarðir í hreppnum.
Mikið myndefni prýðir þessa bók, gamalt og nýtt, ljósmyndir, kort og myndir af málverkum. Hér eru myndir af öllum bæjum í Hólahreppi, núverandi ábúendum jarðanna og allmörgum eldri. Einnig er að finna margar myndir af örnefnum, landslagi og sögufrægum stöðum. Hjalti Pálsson frá Hofi hefur tekið margar myndanna og nefni ég sérstaklega þá sem prýðir bókarkápu. Hún er tekin inn Hjaltadalinn á sólríkum haustdegi og sér til mynnis Kolbeinsdals. Fyrir miðri mynd er Hólabyrða, þakin fyrstu haustsnjóum. Þetta er einstaklega falleg mynd, einhver sú besta sem ég man eftir á bókarkápu. Eldri myndirnar í bókinni segja margar mikla sögu og vandaðir og oft rækilegir myndatextar bæta víða miklu við meginmál.
Öll er þessi bók einkar vel úr garði gerð. Hún byggir á traustri rannsókn og heimildakönnun. Hún er afar vel skrifuð, á tærri og kjarngóðri íslensku. Á köflum örlar á því, sem kannski má kalla „skagfirsku“, og eykur á litauðgi og blæbrigði málsins. Ritstjóri hefur sjálfur kannað nánast hverja þúfu og hvern stein á sögusviðinu og getur því sagt söguna heiman af hverju bæjarhlaði, ef svo má að orði kveða. Á það ekki minnstan þátt í því, hve vel skrifuð og læsileg bókin er.
Byggðasaga Skagafjarðar er mikið eljuverk og einstakt í röð íslenskra byggðasöguverka. Þetta bindi er glæsilegt að útliti og afar fróðlegt og ánægjulegt aflestrar. Að minni hyggju verður varla betur gert.
Jón Þ. Þór
Byggðasaga Skagafjarðar: VI. bindi komið út
Ákveðið var í janúar á árinu 1995 að gefa út Byggðasögu Skagafjarðar. Hún skyldi í reynd vera framhald af hinu merka brautryðjendaverki sem nefnist Jarða- og búendatal í Skagafirði 1781-1958 og kom út í fjórum heftum eða bindum á árunum 1949-58. Að útgáfu hins nýja verks hafa komið frá upphafi sveitarfélögin í Skagafirði, fyrst undir nafninu Héraðsnefnd, svo og Kaupfélag Skagfirðinga, Búnaðarsamband Skagfirðinga og Sögufélag Skagfirðinga. Strax var ákveðið að Sauðárkróki skyldi ekki sinnt, þar eð út var komið þriggja binda verk um sögu kaupstaðarins.
Nú hafa komið út sex bindi af þessu mikla verki, Byggðasögu Skagafjarðar. Farin er boðleið eða þingboðsleið, sólarsinnis. Fyrsta bindið, sem kom út 1999, náði yfir Skefilsstaðahrepp og Skarðshrepp. Það næsta tók til Staðarhrepps og Seyluhrepps. Síðan fékk Lýtingsstaðahreppur sérstakt bindi og svo Akrahreppur einnig sérstakt bindi, enda voru báðir þessir gömlu hreppar stórir. Fimmta bindið tók til Rípurhrepps og Viðvíkurhrepps. Nú er farið að síga á seinni hluta þessarar áætlunar, með útkomu bindisins um Hólahrepp. Bindin hafa þannig komið út að meðaltali með um tveggja ára millibili. Svo virðist sem þau verði í heild átta eða níu eða heldur fleiri en gert var ráð fyrir í upphaflegri áætlun. Bindin eru engin smásmíði, það fyrsta var 352 bls., en lengsta bindið til þessa, hið fjórða, um Akrahrepp, er 576 bls. Brot bókanna er í stærsta lagi, þannig að ekki er unnt að taka þær með sér í rúmið til lestrar. Mikið er birt af myndum, þær nýrri eru í lit. Hér er í rauninni ekkert til sparað.
Sami maður hefur frá upphafi verið aðalhöfundur og um leið ritstjóri safnverksins, og er það Hjalti Pálsson frá Hofi í Hjaltadal, fræðimaður á Sauðárkróki. Margir fleiri hafa þó komið að þessari vinnu, og er um það rætt í formálum einstakra binda.
Hvert býli sem einhvern tíma á árabilinu frá 1781 og fram til nútíma hefur verið í byggð fær sérstakan kafla. Jörðinni er lýst, getið um byggingar og birt tafla yfir fólksfjölda og áhöfn á tímabilinu frá 1703 og allt að útgáfuári bindisins. Rakin er saga býlisins eftir föngum, þ.e. frá því þess er fyrst getið, og nokkuð rætt um eignarhald. Ábúendatal frá 1781 fylgir hverri jörð og myndir eru af núverandi ábúendum. Aðrar myndir sýna t.d. gamla torfbæi, atvinnuhætti eða örnefni. Frásögnin er talsvert krydduð með umfjöllun um atburði sem orðið hafa og jafnvel vísum, stundum er þetta efni þjóðsagnakennt, en í heildina lífgar það mikið upp á verkið.
Sjötta bindið sem út kom 2011 tekur aðeins til Hólahrepps, eins og áður segir. Þetta er heimasveit aðalhöfundar verksins, Hjalta Pálssonar, sem ólst upp að Hofi í Hjaltadal til 16 ára aldurs eða svo, og gætir kunnugleika hans í ýmsum frásögnum. Fremst er sveitarfélagslýsing ásamt hreppstjóra- og oddvitatali og bændatölum frá vissum árum á 18. öld, alls rúmlega 40 bls. Í þessum kafla er m.a. rætt allrækilega um afrétt og réttir, sem er mjög vel við hæfi. Þá er hér fjallað um dómkirkjurnar fimm á Hólum, en sá undirkafli hefði mátt koma við Hólastað. Á sínum stað í bæjaröðinni fá Hólar í Hjaltadal mjög mikið rými eða hátt í 100 blaðsíður. Spyrja má hvort Hólar hefðu þurft að fá alla þessa umfjöllun, því að margt hefur nú áður verið ritað um þennan merka stað, sögu hans og biskupanna sem þar sátu. Má hér t.d. minna á Sögu biskupsstólannna, Hóla og Skálholts, geysimikið verk sem út kom 2006, en í nýju bókinni er verulega til þess vísað. Að öðru leyti er þetta bindi af Byggðasögu Skagafjarðar sett upp með svipuðum hætti og hin fyrri. Einfalt er að fjalla um eignarhald á jörðum í hreppnum fyrir 1800, því að Hólastóll átti jarðirnar allar. Nefna má nokkrar athyglisverðar frásagnir sem tengjast einstökum jörðum. Jarðhitinn á Reykjum í Hjaltadal og hitaveitan þaðan fá eðlilega talsverða umfjöllun. Sagt er frá nýlegum fundi mjög forns grafreits eða kirkjugarðs á Bjarnastöðum í Kolbeinsdal. Einnig er sagt frá fundi gamals grafreits á Hofi í Hjaltadal. Miklum skriðuföllum sem urðu í Kolbeinsdal 31. október 1858 er einkum lýst við bæina Fjall og Skriðuland, og eru það einkar fróðlegar frásagnir. Þá er greinargóð lýsing við Sviðning í Kolbeinsdal af snjóflóði sem féll á þann bæ á Þorláksmessu 23. desember 1925 og kostaði þrjú mannslíf. Fleira mætti tína til af þessu tagi. Bókin er 384 bls. með 630 ljósmyndum, kortum og teikningum. Aftast í bindinu eru gagnlegar útskýringar nokkurra orða og hugtaka, svo og ljósmyndaskrá. Hins vegar er gert ráð fyrir að skrár manna- og staðanafna birtist í lokabindi.
Fullyrða má að útgáfa þessa safnrits er mikið stórvirki. Leitað hefur verið fanga bæði í prentuðum og óprentuðum heimildum og gífurlega mikill fróðleikur dreginn saman. Frágangur er góður, prentvillur mjög fáar. Útgáfa Byggðasögunnar sýnir og sannar að Skagfirðingar eru enn sem fyrr í allrafremstu röð hérlendis, ef ekki fremstir, hvað varðar samantekt og framsetningu þjóðlegs fróðleiks. Sérstakar þakkir á Hjalti Pálsson skildar fyrir þá miklu og vönduðu vinnu sem hann hefur innt af hendi.
Björn Teitsson
Hjalti Pálsson hefur frá upphafi verið ritstjóri og aðalhöfundur Byggðasögunnar. Egill Bjarnason starfaði einnig frá upphafi að ákveðnum verkþáttum, s.s. landlýsingum, samantekt um húsakost og ræktun, skrár yfir fólk og áhöfn og ábúendatalinu frá 1955. Hann lét af störfum árið 2007. Kári Gunnarsson var ráðinn aðstoðarmaður ritstjóra það sama ár og hefur starfað samfleytt síðan. Guðmundur Sigurður Jóhannsson ættfræðingur vann einnig um skeið við yfirferð og leiðréttingar á búendatalinu gamla. Fleiri hafa einnig lagt hönd á plóg við efnisöflun og ritun. Prófarkalestur síðustu binda hafa Gísli Magnússon og Hjördís Gísladóttir annast. Frá árinu 2011 hefur Þorgils Jónasson sagnfræðingur unnið í hlutastarfi að nafnaskrárgerð við Byggðasöguna, en viðamiklar nafnaskrár munu koma með lokabindi verksins.
Fornleifadeild Byggðasafns Skagfirðinga undir forstöðu Guðnýjar Zoëga hefur unnið mikið með starfsmönnum Byggðasögunnar við rannsóknir fornbýla og annarra minja. Hefur fornleifadeildin annast uppgröft og uppteiknun á fjölda fornminja, aflað áhugaverðra niðurstaða sem síðan hafa birst í Byggðasögunni. Margir styrkir hafa fengist til þessara rannsókna. Þá hefur kortagerð í síðustu bindum verið í höndum Bryndísar Zoëga hjá fornleifadeild Byggðasafnsins. Safnahús Skagfirðinga og söfnin þar hafa frá upphafi veitt ómetanlega aðstoð við Byggðasöguna. Safnahúsið lagt til skrifstofuaðstöðu og Héraðsbókasafnið veitt aðgang að bókakosti sínum. Héraðsskjalasafn Skagfirðinga hefur gegnt lykihlutverki að ritun Byggðasögunnar með aðstoð við öflun skjalgagna og gamalla ljósmynda sem prýða bækurnar. Sýsluskrifstofa Skagfirðinga hefur veitt aðgang að dómsmála- og veðmálabókum og lagt til aðstöðu að afla gagna úr þeim. Byggðasafn Skagfirðinga undir forstöðu Sigríðar Sigurðardóttur og síðar Berglindar Þorsteinsdóttur hefur veitt upplýsingar og aðstoð s.s. varðandi kirkjusögu, muni og minjar.
Sveitarfélagið Skagafjörður ásamt Kaupfélagi Skagfirðinga bera megin kostnað verksins. Leiðbeiningamiðstöðin ehf. annaðist lengi bókhald og reikningshald en nú hefur RH endurskoðun tekið við. Sögufélag Skagfirðinga gefur út Byggðasögu Skagafjarðar, annast dreifingu og sölu og leggur fram viðskiptavild sína og sölukerfi. Akrahreppur greiðir einnig árlega hluta kostnaðar. Tímabundnir styrkir hafa fengist frá allmörgum aðilum, m.a. Fjárlaganefnd Alþingis, Menningarráði Norðurlands vestra, Þjóðhátíðarsjóði, Norvik, Steinullarverksmiðunni og Sparisjóði Skagafjarðar.
Í útgáfustjórn Byggðasögunnar sitja Bjarni Maronsson formaður, tilnefndur af Kaupfélagi Skagfirðinga, Björg Bjarnadóttir, fyrir hönd Sveitarfélagsins Skagafjarðar og Gunnar Rögnvaldsson fyrir hönd Sögufélags Skagfirðinga. Með útgáfustjórn á myndinni eru þeir Hjalti Pálsson ritstjóri Byggðasögunnar og Kári Gunnarsson sem verið hefur aðstoðarmaður ritstjóra frá árinu 2007.
Þær breytingar urðu 2014 að Sigurlaug Ebba Kristjánsdóttir kom inn í stjórnina í stað Bjargar Baldursdóttir.